Pod Ochmatowem rozegrała się jedna z najkrwawszych bitew stoczonych w trakcie wojny polsko-rosyjskiej z lat 1654-1667. Od 29 stycznia do 1 lutego 1655 roku wojska Rzeczypospolitej pod dowództwem Stanisława Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego starły się z siłami rosyjsko-kozackimi, na których czele stali Bohdan Chmielnicki oraz rosyjscy wojewodowie Wasyl Szeremietiew i Wasyl Buturlin.

Rzeczpospolita Obojga Narodów od 1648 roku była wyniszczana przez nieustanne działania wojenne rozgrywające się w czasie powstania Chmielnickiego. Państwo polsko-litewskie nie uparło się jeszcze ze starym przeciwnikiem, a na horyzoncie ukazał się kolejny, który chciał wykorzystać nadarzającą się okazję do poszerzenia strefy wpływów. W 1654 roku rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska, która była kolejnym ciosem prowadzącym do osłabienia pozycji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej.

To właśnie w ramach tej wojny niedaleko miejscowości Ochmatów pod stycznia 1655 roku rozpoczął się krwawy pomiędzy zwaśnionymi stronami. Armia koronna sprzymierzona z Tatarami wyruszyła w kierunku Humania, stanowiącego strategiczny punkt po prawej stronie Dniepru, a następnie przystąpiła do oblężenia miasta. Ze względu na niesprzyjające warunki atmosferyczne i twardy opór obrońców odstąpiono od szturmu i porzucono oblężenie. Siły polsko-litewsko-tatarskie skierowały się w kierunku wojsk rosyjsko-kozackich, które ruszyły z odsieczą Humaniowi.

Bohdan Chmielnicki oraz wojewodowie rosyjscy Wasyl Szeremietiew i Wasyl Buturlin stali na czele armii liczącej około pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy. Armia koronna pod wodzą Stanisława Rewery-Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego liczyła około 20 tysięcy żołnierzy polskich oraz 15-20 tysięcy posiłków tatarskich. Przewaga była po stronie nieprzyjaciela, który miał więcej żołnierzy i dział. Oprócz tego wojska tatarskie były nieprzydatne w szturmowaniu kozackich taborów. Sami Polacy i Litwini byli zmęczeni przedłużającą się kampanią, a Rosjanie i Kozacy wystawili świeże siły. Maszerujące armie spotkały się wieczorem 29 stycznia 1655 roku pod Ochmatowem.

W początkowym etapie zmagań rysowała się wyraźna przewaga Polaków. Starcie kawaleryjskie zakończyło się zwycięstwem Polaków i Tatarów, którzy rozbili jazdę rosyjsko-tatarską. Wkrótce powstał wyłom w ścianie taboru i przez chwilę wydawało się, że Polacy mogą odnieść równie wielkie zwycięstwo, jak swego czasu pod Beresteczkiem. Ze strony kozackiej nastąpił desperacki kontratak, który pozwolił odeprzeć siły polsko-tatarskie i ustabilizował sytuację na polu walki, dzięki przesunięciu taboru w kierunku wzgórz. W kolejnych dniach Kozacy zaciekle się bronili i wyprowadzali wycieczki zza taborów, które to Polacy skutecznie odpierali.

Bitwa nie została rozstrzygnięta ze względu na postawę Tatarów, którzy odmówili udziału w dalszych walkach. Prawdopodobnie doszło do przekupstwa, którego dokonał hetman kozacki, choć równolegle wystąpiły także inne czynniki mające wpływ na motywacje ordyńców. Możliwe, że skończyły się zapasy żywności, a w wyniszczonym wojną kraju trudno było je uzupełnić. W każdym razie bitwa nie zakończyła się pełnym zwycięstwem Polaków, choć w przypadku kontynuacji walk mogło do niego dojść. W szeregach polskich szerzyło się zniechęcenie i niskie morale. Cele strategiczne kampanii nie zostały zrealizowane mimo poniesionych strat. Na skutek walk pod Ochmatowem wojska koronne straciły 6 tysięcy żołnierzy, a siły rosyjsko-kozackie nawet 9 tysięcy.

Zobacz również: