Był jednym z najwybitniejszych polskich pisarzy XX wieku. Żołnierzem wojny polsko-bolszewickiej i zażartym antykomunistom. Do jego najcenniejszych dzieł należą relacje będące świadectwem pamięci o Zbrodni Katyńskiej.

Urodzony 1 kwietnia 1902 roku w Petersburgu. Pochodził z rodziny o tradycjach szlacheckich i patriotycznych. W 1907 roku jego rodzice, Antoni Mackiewicz i Maria z Pietraszkiewiczów, przenieśli się do Wilna. Młody Józef rozpoczął naukę w wileńskim gimnazjum. Mając siedemnaście lat wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako ochotnik. Walczył w bitwach pod Mickunami i Rudziszkami. Został ranny i trafił do niewoli litewskiej, z której udało się mu wydostać. W lutym 1921 roku zadebiutował „Listem żołnierza-kawalerzysty”, w którym opisał swoje aresztowanie przez Litwinów.

Józef Mackiewicz w mundurze 1921 r. Fot: domena publiczna

Po zakończeniu działań wojennych rozpoczął studia przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim, ale wkrótce przeniósł się do Wilna, gdzie podjął naukę na Uniwersytecie im. Stefana Batorego. Nie ukończył jednak studiów ze względu na trudną sytuację finansową i rozpoczęcie pracy dziennikarza. W 1923 roku znalazł zatrudnienie w gazecie „Słowo”, w której redaktorem był jego starszy brat, Stanisław Cat-Mackiewicz. Spód pióra Józefa Mackiewicza powstawały artykuły, felietony i reportaże, w których zajmował się tematyką Kresów Wschodnich. Przybliżał czytelnikom kresową historię oraz zawiłości kulturowo-polityczne. Relacjonował swoje podróże krajoznawcze oraz krytykował polskie władze za nieskuteczną politykę narodowościową względem zamieszkujących tam mniejszości. Mackiewicz krytykował komunizm, antysemityzm i nacjonalizm.

W latach drugiej wojny światowej redagował wileńską „Gazetę Codzienną”. Na łamach tego czasopisma kreślił program idei krajowej dla Wileńszczyzny, który sprowadzał się do promowania wielonarodowej Litwy i odrzucania nacjonalizmów: polskiego, litewskiego i białoruskiego. Jego twórczość wzbudzała niechęć wielu środowisk polityczno-ideowych, z których niektóre zarzucały mu wręcz postawę kolaboracyjną. W maju 1940 roku administracja litewska wydała Mackiewiczowi zakaz publikowania nowych tekstów. W tym czasie zarabiał na życie pracując jako drwal i woźnica.

Po przejęciu Wileńszczyzny przez Niemców zaangażował się w pisanie dla „Gońca Codziennego”, który był gazetą niemiecką wydawaną w języku polskim. Fakt ten, w połączeniu z jego wcześniejszą twórczością, spowodował, że otwarcie zarzucono mu kolaborację z Niemcami. W późniejszym czasie, na przełomie 1942 i 1943 roku, oskarżenia te doprowadziły do wydania wyroku śmierci przez Wojskowy Sąd Specjalny Armii Krajowej. Nie doszło do wykonania wyroku i ostatecznie pisarz został uniewinniony z postawionych mu zarzutów.

Fragment artykułu Józefa Mackiewicza w Gońcu Codziennym. Fot: domena publiczna

W 1943 roku na światło dziennie wyszła sprawa polskich oficerów zamordowanych w Katyniu przez Sowietów. Mackiewicz otrzymał zaproszenie od Niemców do wzięcia udziału w ekshumacji zwłok i za zgodą przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego udał się na miejsce zbrodni. Po dokonanych obserwacjach sporządził dwa raporty dotyczące tej sprawy oraz udzielił wywiadu w „Gońcu Codziennym”, w którym wypowiedział się na temat zbrodni. Jednoznacznie stwierdził, że za mord w lesie katyńskim odpowiadają Sowieci.

Zbliżająca się Armia Czerwona skłoniła Mackiewicza do opuszczenia kraju, co uczynił w styczniu 1945 roku, gdy dotarł do Rzymu. Tam, współpracując z 2 Korpusem Polskim, napisał kolejne dzieło poświęcone zbrodni katyńskiej pt. „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów”. Książka ukazała się w 1948 roku, a przedmowę napisał generał Władysław Anders.

Od 1947 roku Mackiewicz mieszka w Londynie. Jako twórca emigracyjny współpracował z „Wiadomościami” i paryską „Kulturą”. W roku 1952 komisja Kongresu Stanów Zjednoczonych powołała go na świadka w sprawie zbrodni katyńskiej. Trzy lata później przeniósł się z rodziną do Monachium, gdzie zamieszkał już na stałe. W 1971 roku otrzymał od rządu londyńskiego Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta, a 1975 roku Wydział Slawistyczny Uniwersytetu w Kansas zgłosił jego kandydaturę do literackiej Nagrody Nobla.

Okładka książki Józefa Mackiewicza „Katyń – Zbrodnia bez sądu i kary”. Fot: domena publiczna

Józef Mackiewicz zmarł 31 stycznia 1985 roku w Monachium, ale jego szczątki zostały złożone w Londynie. Jako twórca miał wielu wrogów i naraził się na krytykę wielu środowisk – od konserwatystów i liberałów, przez endeków, piłsudczyków i komunistów, aż po władze kościelne i Armię Krajową. Mackiewicz nie bał się wyrażać zdania odmiennego od powszechnie przyjętego i nie ulegał poprawności politycznej.

Zobacz również: